بدون تردید صنایع چاپ و بسته‌بندی از مهمترین صنایع در هر کشوری هستند. میزان رشد و توسعه‌یافتگی هر یک از این صنایع مشخصاً متاثر از بالندگی سطح فرهنگ جامعه و یا بیانگر رونق و رقابت در بازار داخلی کالاهای مصرفی و کشاورزی و یا توفیق تولیدکنندگان در عرصه صادرات این محصولات به بازارهای خارجی است چسب‌ها و پوشش‌ها اگرچه بخش اندکی از مواد اولیه مصرفی در این صنعت را تشکیل می‌دهند اما نقشی تمام‌کننده و حیاتی را در ارائه کیفیت نهایی و تامین ایمنی و سلامت محصول تولیدشده بویژه در صنایع غذایی ایفا می‌کنند. مطلب حاضر می‌کوشد با معرفی چسب‌های لمینیت و دستاورد‌های جدید در این زمینه ضرورت توجه به ایمنی و سلامت تولیدات را به بحث گذاشته و با ارائه اطلاعاتی مختصر زمینه‌ای برای تولید محصولات جدید، ایمن و با هزینه تولید کمتر را فراهم آورد.
شرکت صنعتی هنکل ایران نیز در راستای سیاست‌های آگاهی‌بخشی به مشتریان در این مورد، اقدام به برگزاری سمینار یک روزه با حضور مدیران ارشد این شرکت از آلمان Dr.Dennis Bankmann و Dieter Klewer در تهران كرد. مطالب پیش رو گزیده‌ای از مباحث مطرح شده در این سمینار است.
1- چسب‌های لمینیت در لفاف‌های انعطاف‌پذیر
تکنیک‌های متعددی برای لمینیت لایه‌هایی از جنس‌های گوناگون وجود داشته اما عمده این روش‌ها بر پایه استفاده از چسب‌های پلی‌اورتان دو جزئی استوارند. لمینیت لفاف‌های بسته‌بندی مواد غذایی یکی از مهمترین کاربرد‌های چسب‌های پلی‌اورتان می‌باشد.
چسب‌های پلی‌اورتان مورد استفاده یا به صورت ترکیبات محلول در یک حلال آلی (عموماً اتیل‌استات) عرضه شده و به چسب‌های حلالی معروفند و یا عاری از حلال بوده و با نام چسب‌های غیر حلالی شناخته می‌شوند. چسب‌های پلی‌اورتان غیر حلالی به دلیل مزایای اقتصادی و سازگاری با محیط زیست، از نرخ رشد پایداری برخوردارند.
سرعت ماشین لمینیت با چسب‌های غیر حلالی بسته به نوع چسب حتی به بیش از 600 متر بر دقیقه نیز می‌رسد.
چسب پلی‌اورتان دو جزئی مورد استفاده، قبل از هر چیز باید نیاز‌های متعارفی از جمله چسبندگی عالی، ماشین‌پذیری خوب و کیفیت بصری مناسب در محصول را در طول فرایند تولید برآورده و نسبت قابل قبولی از هزینه/صرفه را فراهم آورد. در عین حال چسب‌های طراحی شده با کارایی بالا باید بتوانند در برابر موادی با قدرت اثرگذاری شدید نظیر آب میوه، مایع ظرفشویی یا برخی ادویه‌جات مقاومت نمایند. زمانی که لفاف برای بسته‌بندی غذا‌های فوری بکار می‌رود، مقاومت حرارتی آن باید به حدی بالا باشد که امکان استریلیزه کردن پاکت را فراهم نموده و پاکت لمینیت شده با چسب مذکور قابلیت تحمل شرایط استریلیزه شدن را (121 درجه سانتی‌گراد به مدت 30 دقیقه) داشته تا از کشته شدن موثر هرگونه میکروبی اطمینان حاصل شود.
همان طور که عنوان شد، صرف نظر از حلالی یا غیر حلالی بودن، عموماً چسب‌های پلی‌اورتان از دو جزء رزین و هاردنر تشکیل شده و به این دلیل چسب‌های دو جزئی نیز نامیده می‌شوند. البته چسب‌های لمینیت تک جزئی با قابلیت گیرایش رطوبتی نیز وجود دارند که عموماً برای لمینیت فیلم‌های پلیمری یا فویل آلومینیوم با کاغذ استفاده شده و برای گیرایش (خشک شدن) از رطوبت کاغذ به عنوان هاردنر استفاده می‌کنند.
2- ملاحظات ایمنی و بهداشتی در مصرف چسب‌های لمینیت پلی‌اورتان مورد استفاده در صنایع غذایی
زمانی که فیلم‌های چندلایه در تماس مستقیم با مواد غذایی قرار دارند، الزامات جدیدی مطرح می‌شود که می‌توان آنها را در قالب واژه مهاجرت خلاصه نمود. مونومر‌های دی‌ایزوسیانات با وزن ملکولی پایین و مشتقات آنها قادر به مهاجرت از خلال فیلم‌های پلیمری هستند. گروه‌های ایزوسیانات آزاد مواد مهاجر در تماس با رطوبت به طور مداوم تبدیل به گروه‌های آمینی شده که به جهت خاصیت سرطان‌زایشان بشدت حائز اهمیت هستند.
در نتیجه چنان چه دی‌ایزوسیانات‌ها و مشتقات آنها بویژه آروماتیک آمین‌های اولیه (PAA) امکان مهاجرت به داخل ماده غذایی را بیابند موجب به خطر افتادن سلامتی انسان می‌شوند. از این رو قوانین سختگیرانه‌ای از طرف مراجع قانونگذار در این خصوص تدوین شده و بدیهی است میزان آمین‌های آروماتیک باقی مانده در لفاف در زمان بسته‌بندی ماده غذایی باید به زیر حد مجاز تعیین شده رسیده باشد. (شکل 1).
چنین امری در طی مراحل مختلف و با کاهش موثر میزان ترکیبات مونومر در کنار مکانیزم گیرایش هوشمند چسب حاصل می‌شود. در این نوع از چسب‌های دو جزیی، هاردنر پلی‌اول با مونومر‌های ایزوسیانات سریعتر از گروه‌های انتهایی NCO پلیمر واکنش‌می‌دهد. از این رو مونومر‌های خطرناک ایزوسیانات در ابتدای امر ثابت و بی‌حرکت می‌شوند.
این موضوع را می‌توان در آزمون ساده مهاجرت آمین‌های آروماتیک مشاهده کرد (شکل 2). روش آزمون فوق استاندارد شده و بسیار نزدیک به واقعیت است. کیسه‌ای از جنس لفاف لمینیت شده آماده و پس از پر شدن با اسید استیک رقیق تا دمای 70 درجه سانتی‌گراد حرارت داده می‌شود. ترکیبات آروماتیک آمین مهاجرت کرده را می‌توان بعد از تبدیل شدن به مشتقات ترکیبات آزو به آسانی با روش‌های فتومتریک شناسایی کرد.
شدت میزان رنگ به میزان مهاجرت باز می‌گردد.
چنان چه گیرایش به طور کامل حاصل نشده باشد مقادیر بالایی در اندازه‌گیری بدست خواهد آمد. برای میزان مهاجرت ترکیبات آروماتیک آمین، قویاً مقادیر کمتر از ppb 2 یا به بیان دیگر کمتر از mL 100/µg 2/0 توصیه می‌شود. (شکل2).
نکته بسیار مهمی که در خصوص تطابق میزان مهاجرت چسب‌های لمینیت با قوانین مطرح است ادعای تطابق کلیه تامین‌کنندگان چسب با قوانین و مقررارت است که البته عموماً خلاف واقع نیز نمی‌باشد. اما آن چه که به عنوان نکته‌ای ظریف ولی بسیار حائز اهمیت مطرح است آن است که این تطابق پس از صرف چه مدت زمانی حاصل خواهد شد و فرایند مهاجرت پس از صرف چه مدت به پایان می‌رسد.
آیا چسب مورد استفاده مجال گیرایش کامل در مدت زمان محدود میان تولید لمینیت در چاپخانه لفاف و بسته‌بندی ماده غذایی در خط تولیدکننده مواد غذایی را داشته و اطمینان از عدم مهاجرت ترکیبات ایزوسیانات به ماده غذایی حاصل می‌شود؟ در این خصوص لازم به ذکر است مسئولیت کلیه تامین‌کنندگان چسب تنها آن است که محصولاتشان از نظر فرمول‌بندی با فهرست مواد اولیه مجاز ارائه شده توسط مراجع قانونگذار بین‌المللی تطابق داشته باشد اما به دلیل آگاهی از نوع مواد اولیه مصرفی، این مسئولیت چاپخانه لفاف است تا به نحو مقتضی از تقابل خطرناک چسب و ماده غذایی ممانعت بعمل آورد.
