مقدمه:
در ایران هر ساله با توجه به تنوع شرایط آب و هوایی و خاکی انواع مختلفی از سبزیجات و میوه جات به عمل می آیند که از نقطه نظر طعم و مزه در دنیا بی نظیر می باشند ولی متأسفانه به دلیل عدم دقت در موقع مناسب برداشت محصول و بسته بندی صحیح به کیفیت محصول آسیب زیادی وارد شده و نامناسب بودن کیفیت ظاهری محصولات بسته بندی شده ایران سبب می شود که نتواند به خوبی در بازارهای جهانی رقابت نموده و از ارزآوری کافی برخوردار باشند.
حال با توجه به اینکه در سالهای اخیر توجه به صادرات میوه و سبزی زیادتر شده و نیاز آینده کشور و توجه و تأکید مسئولین مملکتی به رشد صادرات غیر نفتی (که بیشتر محصولات کشاورزی را شامل می شود ) ضروررت حیاتی که به امر کنترل کیفیت میوه جات و سبزیجات صادراتی از نقطه نظر مرغوبیت محصول و کیفیت بسته بندی و استفاده از مواد مناسب برای بسته بندی نهایت دقت و توجه به عمل آید تا محصولات مرغوب تولیدی ایران بتواند در بین محصولات تولیدی کشورهای رقیب جای خوبی برای خود باز کرده و از ارز آوری کافی برخوردار باشند.
نقش بسته بندی در حفظ و ماندگاری:
با استفاده از یک مانع فیزیکی در اطراف محصول، می توان راه خروج رطوبت را مسدود کرد و از تبخیر آب محصول جلوگیری نمود. این روش ساده با بستن محصول در یک ورقه غیر قابل نفوذ نسبت به آب، یا گذاشتن آن در کارتن یا جعبه انجام گیرد.
چیدن سبزیها و میوه ها در جعبه یا کارتن در کنار هم، راه نفوذ و جریان هوا را در بین آنها سد می کند و بدین وسیله سرعت تبخیر کاهش می یابد. بسته بندی محصول، حتی در یک کیسه توری، از تماس هوا با سطوح به هم چسپیده جلوگیری کرده، مانع تبخیر می شود.
تأثیر بسته بندی در کنترل تبخیر بستگی به نفوذ پذیر بسته نسبت به رطوبت دارد. موادی که برای بسته بندی محصولات کشاورزی بکار می رود، تا حدی نسبت به بخارآب نفوذپذیرند. قابلیت نفوذ کیسه های پلی اتیلنی کمتر از کاغذ و مقواست. این کیسه ها برای بسته بندی تره بار وسیله مناسبی هستند. کاغذ و مقوا با وجود نفوذپذیری زیاد، در کاهش تبخیر مؤثرند. باید دانست که بسته بندی از چریان هوا در اطراف محصول جلوگیری نموده مانع انتقال حرارت و خنک شدن آن می شود.
توان جذب رطوبت الیاف توسط الیاف و نسوج طبیعی مانند: کاغذ و ومقوا و چوب، نکته مهمی در بسته بندی محصولات کشاورزی است. این مواد رطوبت زیادی جذب می کنند، ولی ممکن است خیس به نظر نرسند. معمولاً هنگام بسته بندی، اختلاف فشار زیادی بین محصول و این مواد وجود دارد که باعث تبخیر آب از محصول و جذب آن در کارتن یا جعبه می شود. یک جعبه چوبی خشک به وزن 4 کیلو گرم که در آن سیب یا گلابی بسته بندی شده است، در دمای صفر درجه حدود 500 گرم از محصول می نماید. برای جلوگیری از این امر که باعث کاهش وزن محصول می شود، بهتر است جعبه ها را قبل از پر کردن در محیط مرطوب بگذارند تا از رطوبت اشباع شوند. اما این اقدام از نظر تجارتی عملی نیست. روش دیگر، پوشاندن جعبه ها و کارتنها با مواد ضد آب، مثل پارافین، موم و رزینها می باشد. این روش نیز باعث قیمت جعبه ها و کارتنها می شود.
برای تبادل گازها و جلوگیری از انباشته شدن دی اکسید کربن در داخل بسته، باید جعبه یا کیسه پلاستیکی دارای سوراخهایی باشد، و گرنه جمع شدن دی اکسید کربن و کاهش اکسیژن باعث تخمیر و فساد محصول می شود. بسته ای که حاوی یک کیلو گرم اسفناج یا محصولی مشابه است، برای تهویه باید حدود 12 سوراخ به قطر 6 میلی متر داشته باشد.
نکته مهم در کیسه های پلاستیکی، نوسانات دمای محیط یا سرد خانه است. ورقه های نازک پلاستیکی مانع خوبی در برابر خروج رطوبت هستند، ولی اگر دمای محیط کاهش یابد، چون پلاستیک زودتر از محصول سرد می شود، مقداری از رطوبت را روی سطح داخلی خود کندانسته می کند. ادامه این امر یعنی نوسانات دمایی، به پژمردگی محصول منجر می شود.
فیلمها و پوششهای خوراکی، دسته ای از مواد بسته بندی را شامل می شوند و در حقیقت لایه های نازکی از مواد می باشند که می توانند توسط مصرف کننده خورده شوند و سبب به تأخیر انداختن تبادل و تعادل رطوبت و انتقال گازهای تنفسی و چربی و روغن و مواد حل شده، بهبود خواص مکانیکی و جابجائی، حفظ ترکیبات معطر فرار و حمل افزودنیهای خوراکی می گردند. ایده این کاربرد از پوشش محافظ طبیعی برخی مواد غذایی مانند پوست میوه ها وسبزیجات سرچشمه می گیرد. از قرنها پیش موم برای پوشش دادن سطح پرتغال و لیمو جهت به تأخیر انداختن پلاسیدگی استفاده می شده است.
بسته بندی محصول و طرز چیدن جعبه ها
نوع بسته بندی و طرز چیدن جعبه ها و کارتنها در سالن سرخانه، نقش مهمی در خنک کردن محصول دارد. اگر در بین جعبه ها و صندوقها فاصله کافی برای گردش هوا نباشد، عمل سرد کردن به کندی انجام خواهد شد. در این وضع محصول ممکن است مدت چندین روز یا هفته، در دمای بالاتر از آنچه دماسنج سالن نشان می دهد، باقی بماند.
پیش بینی فضای خالی بین پالتها و صندوقها، برای کاهش پایداری در برابر گردش هوا لازم است. اگر فاصله بین ردیفها، ستونها و طبقاتی که جعبه ها چیده می شوند، در یک جا زیاد و در جای دیگر کم باشد جریان هوا به فضای باز کشیده می شود و گردش آن در فضاهای تنگ محدود می شود. اگر مسیر بن بست یا فضای مرده ای در بین جعبه ها وجود داشته باشد، به علت راکد ماندن هوا و کندی انتقال حرارت، دمای آن نقطه بالا می رود. از سوی دیگر، وجود راهروهای وسیع بین جعبه ها و پالتها نیز نامطلوب است. در این راهروها مقاومتی برای گردش هوا وجود ندارد و بخش عمده هوای سرد بدون اینکه با محصول تماس پیدا کند به آسانی از این مسیر می گذرد. معمولاً قاعده ای برای فاصله بین ردیفها وجود ندارد; زیر محصول و بسته بندی آن متنوع است. اگر در یک سالن، همیشه یک نوع محصول با بسته بندی معین انبار شود، می توان با خط کشی کف سالن، کار چیدن جعبه ها را آسان و فاصله بین آنها را مشخص نمود. مثلاً خط کشی بین ردیفها و فضای باز بین آنها را مشخص نمود. به عنوان مثال برای جعبه های سیب و پرتغال، فاصله 5 تا 7 سانتی متری بین هر ردیف فاصله مناسبی است. خط کشی بین ردیفها و فضای باز بین آنها باید در جهت جریان هوا باشد تا بتواند وارد این فضا شود و با محصول تماس پیدا کند. این فاصله بین ردیفها و دیوارها باید بین 10 تا 20 سانتی متر باشد تا هوا بتواند به تمام طبقات برسد. بین کف سالن و جعبه ها نیز باید فاصله کافی در نظر گرفت. جعبه های ردیفهای بالا، باید پایین تر از دستگاه توزیع هوا قرار گیرند تا جلو گردش هوا را در قسمت بالای سالن سد نکنند.
مشکل تماس هوای سرد با محصول، در پالت های پر شده از جعبه ها و کارتنها نیز وجود دارد. در این پالتها، جعبه ها و کارتن ها باید طوری چیده شوند که مانعی در برابر تماس هوا با بعضی سطوح آنها به وجود نیاید. بدنه جعبه ها گاهی دارای شکافها و روزنه ها هوای سرد وارد نمی شود. بنابراین، محصول داخل این جعبه ها به کندی سرد شده غالباً گرمتر از هوای مجاور باقی می ماند.
