وضوع مستربچ رنگي موضوعي عمومي در صـنـعـت پـلاسـتـيـک اسـت امـا بـه دلـيـل نقش تعيين‌کننده آن در موفقيت بسته‌هاي پلاستيکي و جـاي خـالي آن در صنعت بسته‌بندي پلاستيکي ايـران، با علم به اين که شايد نشريات تخصصي پلاستيک که همه صنعت پلاستيک را مخاطب قرار مي‌دهند جايگاه مناسبتري براي اين بحث باشند آن را در ماهنامه صنعت بسته‌بندي در معرض مطالعه دست‌اندرکاران قرار داديم. وسـعت و ميزان بکارگيري افزودني‌ها بويژه مستربچهاي رنگي در بسته‌بندي پلاستيکي توسط نـامـهـاي تـجاري معروف آن قدر شدت گرفته که مـصـرف‌کنندگان را به طور جدي تحت تاثير قرار مي‌دهد. در حال حاضر مستربچ‌رنگي عاملي براي جدا کردن نامهاي تجاري و شناسايي محصولات اصل و کپي از يکديگر است و نامهاي تجاري بزرگ رقابت شديدي در بکارگيري نمونه‌هاي برتر آن دارند. در ايران اما اين موضوع تنها در خصوص کپي‌سازي ظروف خارجي مورد توجه جدي قرار گرفته‌است.
صنعت بسته‌بندي پلاستيکي ايران،
مستربچهاي رنگي را چندان مورد توجه قرار نداده و به نظر مي‌آيد هـمواره شوکهاي ناشي از شکستهاي تجاري بايد صنعت ما را به جلو بکشاند. اين کم‌کاري و کم‌توجهي حـتـي گـريـبـان تـولـيـدکـنـندگان و واردکنندگان مستربچهاي رنگي را نيز گرفته و ايشان وضع موجود را پـذيـرفـتـه و منتظر محرکي از بيرون هستند. ماهنامه صنعت بسته‌بندي از کمتر از يک سال پيش موضوع مستربچ در پلاستيکها را با هدف توسعه اين بحث در صنعت پلاستيکهاي بسته‌بندي کشور بـه طـور جـدي در دستور کار خود قرار داده که نوشته‌حاضر نيز در همين راستا است.جلوه‌هاي ويژه رنگي در قطعات پلاستيکي، پديده‌اي است که به مستربچهاي مختلف رنگ که داراي رنگدانه‌هاي ويژه هستند و يا با استفاده از تکنيک ويژه‌اي تهيه شده‌اند، مربوط مي‌شود. وارد شدن در اين محدوده با تمام رنگي شدن صفحات مجله، امکان پذير شده است؛ چرا که بسياري از جلوه‌هاي رنگي، يا معادل فارسي ندارند و يا اگر هم دارند، گوياي دقيق آن چه به چشم بيننده مي‌رسد، نيستند. در هر حال سعي شده است در حد امکان با انتخاب عکس‌هايي مناسب،
جلوه‌هاي رنگي مختلف نـشان داده شوند. با آوردن معادل‌هاي انگليسي انـواع جلوه‌ها، علا‌قه‌مندان مي‌توانند در صورت تـمـايـل از 
طـريـق کـاتالوگ فروشندگان رنگ و يا اينترنت، درک روشنتري از مطلب به دست آورند و با جلوه‌هاي ويژه رنگي بهتر آشنا شوند.
ظــاهـر کـالا‌هـا و بـسـتـه‌بـنـدي آنـهـا يـکـي از فـاکتـورهـاي جلـب‌کننـده مشتري است و در دنياي پـررقـابت تجارت امروز، بيش از پيش اهميت پيدا مي‌کند. برخي کالا‌هاي گران قيمت، مثل جواهرات، عطر و ادوکلن، از گذشته نيز بهترين و شيک‌ترين بسته‌بندي‌ها را داشته‌اند. ولي به نظر مي‌رسد اين مساله به ساير کالا‌ها نيز گسترش پيدا کرده است و تـوليـدکنندگان در کنار نوآوري در محصولات، براي زيباتر جلوه دادن محصولات خود نيز هزينه مي‌کنند. بــه ويــژه از هـنـگــامــي کــه فــروشـگــاه‌هـاي سلف‌سرويس گسترش پيدا کرده‌اند، شکل ظاهري و در کنار آن رنگ بسته‌بندي اهميتي تعيين‌کننده در موفقيت کالا در بازار پيدا کرده است.استفاده از رنگ به کمک طراحي، نقش مهمي در جلـوه بـسـتـه بـنـدي دارد. در واقـع اهـميت کار طراحان، با استفاده از رنگ، مي‌تواند جلوه نهايي خود را پيدا کند؛ به گفته اي ”زندگي رنگ است!“ (1) و از ديدگاهي ديگر ” رنگ زندگي است!“، به تازگي هم خواندم که از ديدگاه يک شاعر ” رنگ لبخند طبيعت است“(2).
طراحي در
بسته‌بندي چندين جنبه مهم دارد؛ طراحي بسته بايد به گونه اي باشد که استفاده از کـالا‌ي بـسـتـه‌بـنـدي شـده را آسـانـتـر سـازد، ظاهر بسته‌بندي بايد به خوبي معرف محتواي آن باشد، و بسته بندي تا حد امکان چندمنظوره باشد تا مشتري بـيـشتر بدان رغبت نشان دهد. زيبا و جالب توجه بودن بسته، جنبه مهم ديگري است که روز به روز جاي بيشتري در بازار بسته بندي پيدا مي‌کند.صنعت رنگ براي بهبود ظاهر بسته‌ها کمک بزرگي مي‌کند. مطالبي که در مو رد روانشناسي رنگ در همين ماهنامه به چاپ رسيده، بحث مهمي است کـه مسلما طراحان موفق، آنها را در نظر دارند.اما رنگها و جلوه‌هاي ويژه هم جاي ديگري در اين ميان براي خود باز کرده‌اند.آخرين گزارشات تجاري گواه از آن است که در دنيـاي پـررقـابـت مستـربچ‌سازي، بزرگان صنعت در آمريکا، اروپا و آسياي جنوب شرقي، بقاي خود را در تــولـيــد مـستـربـچ‌هـاي ابتکـاري و جـديـد، در کنـار مستربچهاي مختلف افزودني مي‌بينند و از چندين سال پيش، مانند بسياري صنايع ديگر به تحقيق و توسعه توجه بيشتري کرده و در اين زمينه سرمايه گذاري کرده‌اند.
مـحـصـولا‌ت پـلا‌سـتـيکي با رنگ‌هاي متلون، ظـاهـر مـتـالـيـک، ظـاهـر سراميکي، درخشان يا به اصــطـلا‌ح ”هــاي‌لا‌يــت“، طــرح چــوب، صـدفـي، مــرواريــدي، هــولــوگــرافيـک، شبـرنـگ، گـرانيتـي، فلوروسنت، فسفرسنت، رگه دار… نمونه هايي از هنر رنگ در جلوه بخشي بسته‌ها و سطوح پلاستيکي و حـتـي تـزيـيـن بـسـتـه‌هاي کادويي است. برخي از مهمترين و رايج‌ترين مستربچهاي رنگي ويژه صنعت پلاستيک، در دنباله مطلب معرفي شده‌اند.
از نظر روش تهيه اين گونه مستربچ ها، به طور کلي مي‌توان آنها را به دو گروه اصلي تقسيم بندي کـرد: گـروه اول مثل متاليک‌هاي مختلف با نماي طـلا‌يـي و نـقـره‌اي، يـا درخـشـان، فلوئوروسنت‌ها، فـسفرسئانس‌ها، فتوکروميک‌ها، ترموکروميک‌ها يا صـدفـي‌هـا، با تهيه رنگدانه‌هاي مربوطه و مخلوط کردن آنها با پايه پليمر مورد نظر و با استفاده ازهمان تکنيک معمول مستربچ سازي، قابل تهيه هستند در ايـن گـروه، انـتخاب و استفاده از رنگدانه و داي با ويژگي‌هاي مورد نظر، بسيار تعيين کننده است. در اينجا به برخي از جلوه‌هاي ويژه رنگي اشاره مي‌شود:
1- اگر از ذرات فلزي معلق با درخشندگي زياد در زمينه پليمر شفاف استفاده شود، اين ذرات نور را منعکـس مـي‌کننـد و در واقـع در زمينه پليمر، برق مي‌زنند ولي در عين حال ورقه يا سطح پلاستيک همچنان شفاف است و نور را از خود عبور مي‌دهد و کـل مجمـوعـه حـالـت دوگـانـه شفـاف™انعکاسي را خــواهــد داشــت. بــه ايــن نـوع جلـوه‌هـاي رنگـي Reflective/Transmissiveمي‌گويند.
2- بـرخـي رنگـدانه‌ها نور فوق بنفش يا UVرا جذب مي‌کنند و انرژي جذب شده را با طول موج بيشتر منتشر مي‌کنند.با استفاده از اين رنگدانه‌ها، سـطـح بـه وجـود آمده، لبه‌هايي خواهد داشت که شبرنگ هستند و نوراني‌تر از سطوح به نظر مي‌رسند. اين نوع جلوه‌هاي رنگي تحت عنوان زيرشناخته مي‌شوند.
Edge Glow
3- رنـگدانه‌هاي فسفرسنت Phosphorescentاز سولفيدهاي فلزي غيرآلي بلوري تشکيل شده‌اند، که انرژي را جذب کرده و آنها را به صورت نور بازتاب مي‌دهند. اسـتفاده از اين رنگدانه‌ها، سبب تابان بودن جسم در تاريکي مي‌شود.ايـن رنگـدانـه‌هـا بـر دو نوع هستند؛ نوع اول خيلي سريع شارژ مي‌شود و نور بازتابيده شده از آن، روشن‌تر و بادوام‌تر است، نوع دوم که اين ويژگي‌ها را نـدارد، بيشتـر مـرسـوم ولي ارزانتر است. جلوه اين رنگدانه‌ها در پليمرهاي شفاف بهتر است.
4-Thermochromicترموکروميک‌ها رنگدانه‌هايي هستند که با حرارت تغيير سايه يا shadeنشان مي‌دهند و بيشتر در بسته بندي‌هاي هوشمند کاربرد دارند ولي در هر حـال، جزء رنگدانه‌هاي ويژه محسوب مي‌شوند و بـراي جلـوه بـخشي به قطعات رنگ شده نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
5-Photochromicفتوکروميک‌ها رنگدانه‌هايي هستند که در اثر تابش نور فوق بنفش، تغيير رنگ مي‌دهند که اين پديده را به نام ”فتو کروميک“ مي‌شناسيم.
6- تـوليـد قـطعـه‌اي بـا ظـاهر Granite/Marbleيعنـي گرانيتي و مرمري يا سنگ مانند، با اختلاط دقيـق رنـگ زمينـه و رنـگ متضـاد جـداگـانـه و نيز استفاده از روش قالب‌گيري خاصي امکان پذير است.
7- نـور تـابـيـده‌شده از سطوح مختلف صدف، سـبـب ايـجـاد ظـاهـري مـي‌شـود کـه بـه صـدفي يا Pearlescentمعروف است و به ويژه در پليمرهايي که ضريب شکست نور زيادي دارند، بهتر و بيشتر خود را نشان مي‌دهد.
8- رنگ‌هاي Iridescentبا ظاهر شيري و پررنگ کـه از زوايـاي مختلف، تغيير سايه نشان مي‌دهند، تصويري رويايي و زيبا به قطعه مي‌بخشند.
9- Pearl/marbleطرح صدف و مرمر، ترکيبي از درخشندگي صدف و استحکام مرمر را به قطعه رنگ شده مي‌بخشند که جلوه‌اي منحصر به فرد دارد.
10- Tortoise Shell”پوست لا‌ک پشتي“ با استفاده از اختلاط رنگدانه‌هاي ناهمگن و متضاد با رنگ‌هاي شفاف يا غيرشفاف، به دست مي‌آيد.
11-Infraredرنگ‌هاي مادون قرمز که بيشتر در بـسـتـه‌بـندي‌هاي هوشمند کاربرد دارند، در اثر تابش امواجي با طول موج مشخص که در محدوده امواج بلند به شمار مي‌روند، به صورت شفاف يا مات تغيير مي‌کنند.
12-ظـاهـر چـوب مـاننـد پلا‌ستيـک‌هـا، تکنيک ديگـري است که با استفاده از براده چوب در کنار دانش مستربچ سازي به دست آمده است. استفاده از افـزودنـي‌هـاي منـاسب که بتوانند توزيع مورد نظر ذرات چوب در زمينه پليمر را فراهم کند، ترکنندگي لا‌زم را براي آنها به وجود آورد، و نيز پايداري مناسب را در طول فرايند داشته باشد، اهميت خاص دارد.
13- Wood Grain
نوع دیگری از ظاهر رنگی قطعات و محصولات پلاستیکی است. برای ایجاد ظاهر و گره های چوب در ظاهر قطعه، استفاده از رنگدانه های خاص و روش های خاص قالب گیری تزریقی مورد نیاز است.
14- استفاده از رنگدانه های فلوئورسنت یا Florescent ، سبب تولید قطعات و سطوحی می شود که از خود نور می تابانند و سبب جلب توجه بیننده می شوند.
15- ترکیب دقیقی از رنگدانه و دای(جوهر) سبب تولید تغییر رنگ بین دو رنگ متضاد می شود. اين دورنگي ويژه به نام Chameleon effect و اين پديده به عنوان Chroma Shift شناخته مي‌شود.
16- رگه های مختلف یا پرک های فلزی با جلوه های دلخواه با افزودن ذرات فلزی با دانه بندی های مختلف، الیاف مقاوم یا ذرات دلخواه دیگر که جلوه مورد نظر را به رنگ می دهد، به دست می آید.
17- ذرات کروی داخل کره های شیشه ای که به ویژه در پلیمرهای شفاف استفاده می شود، یکی دیگر از روش های تولید پلاستیک های با ظاهر ویژهGlimmer است. ذرات Misty Pearl با جلوه هالوگرافیک را هم می توان در پلیمرهای شفاف به کار برد و ظاهر Glimmer مه‌مانند تهيه کرد.
18- ظاهر فلزی یا متالیک(Metallic) از اختلاط پودر فلز با پلاستیک در حالت مذاب پلیمر به دست می آبد.
19- از اختلاط پلاستیک های شفاف با برخی دای ها، قطعه رنگی ولی شفاف یا Transparent توليد مي‌شود.
20- تا به حال برای تولید جلوه رنگی Camouflage که به لباس نظامی یا شکارچی معروف است، از چندبار رنگ زدن روی یکدیگر استفاده می شد. ولی اکنون با استفاده از مستربچ ویژه می توان قطعه ای با این ویژگی را پس از تزریق قطعه به دست آورد.
گروه دوم
در تولید گروه دوم، باید از روش های خاصی استفاده شود, مثال هایی از این نوع جلوه های رنگی در اینجا آورده می شود:
– رنگ های متلون یا رنگهایی که ساده نیستند و از یک رنگ زمینه تشکیل شده اند، در حالی که یک یا چند رنگ دیگر به صورت رگه های رنگی داخل زمینه به چشم می خورند، با استفاده از تکنیک ویژه و توجه به خواص و ویژگی های سیلان مستربچ و پلیمرها، تولید می شود.
در حقیقت این مستربچ ها، ترکیبی از حداقل دو مستربچ هستند که میزان سیلان یکی از آنها در دمای ذوب پلیمر پایه و مستربچ رنگ اصلی، از مستربچ دیگر کمتر است و در نتیجه کمتر از دیگری با پلیمر پایه مخلوط می شود و خود را به صورت رگه در محصول نهایی نمایش می دهد.
معمولا رگه دار بودن ظاهر محصولات رنگی، پدیده مطلوبی نیست و نشان دهنده عدم تنظیم درست پارامترهای تزریق یا نامناسب بودن پایه انتخاب شده برای مستربچ، به شمار می رود. در پلیمرهایی که با مستربچ های نقره ای رنگ می شوند که حالت متالیک نقره ای به محصول می دهند، وجود خط تزریق یا خطی که لایه های مذاب از دو طرف به یکدیگر می رسند، پدیده ناخوشایندی است که تا همین اواخر بدون راه حل مانده بود و اخیرا شرکتی در سایت های خبری اعلام کرد که موفق شده تا این خط ناخواسته را از بین ببرد و ظاهر یکنواختی برای محصولات نقره ای ایجاد کند. این مساله ناشی از نحوه سیلان رنگدانه نقره ای است.
مبتکرین با استفاده از این پدیده ناخوشایند و درک علت آن، هر چند که همه موفق به برطرف کردن علت آن نشدند، ولی توانستند در جهت ایجاد جلوه های جدید از این پدیده استفاده کنند و رنگ های ابتکاری به محصولات خود ببخشند.
مسلما انتخاب دو نوع مستربچ با میزان سیلان مذاب مختلف و درعین حال دارای هماهنگی مورد نظر، نیازمند دانش و به خصوص تجربه مناسب است تا طراح به نتیجه مورد نظر خود دست پیدا کند.
– تولید بطری پي‌اي‌تي دورنگ نیز صرفا با استفاده از روش خاص تزریق قابل تهیه است؛ در اینجا از مستربچ خاصی استفاده نمی شود ولی با استفاده ار روشی خاص، جلوه ویژه ای از رنگ در محصول ایجاد می شود. برای این کار از فرایند Biinjection يا تزریق در دو مرحله جداگانه استفاده می شود. در حقیقت دو جریان ماده مذاب به داخل حفره قالب تزریق می شود و در نتیجه پریفرمی با دو ناحیه جداگانه رنگی به وجود می آید که ناحیه انتقالی آنها بسیار کوچک است.از این ناحیه انتقالی می توان برای چسبانیدن لیبل استفاده کرد.
پانوشت ………………………………………………….1- از فيلم ”گبه“ ساخته محسن مخملباف2– به نقل از شاعر انگليسي ليگ هانت 1859-1784
